در افراد سالم طی هر سیکل قاعدگی یک تخمک در تخمدان تکمیل شده و به داخل رحم پرتاب می‌شود اما در افراد مبتلا به تخمدان کیستیک، این فرایند به طور کامل انجام نمی‌شود. نفخ شکم، پریود نامنظم، درد حین رابطه زناشویی، حرکات روده دردناک، درد شکم، کمر و یا ران از علائم شایع کیست تخمدان خواهد بود و ضروری است برای درمان به بهترین دکتر زنان برای کیست تخمدان در تهران مراجعه نمایید.

کیست تخمدان شایع‌ترین بیماری زنان در سنین باروری و پس از آن

کیست‌ تخمدان از بیماری‌ها و اختلالات شایعی است که در همه گروه‌های سنی در زنان و دختران ایجاد می‌شود. کیست‌های تخمدانی منحصر به گروه سنی خاصی نیستند، یعنی حتی نوزاد دختر، دختران نوجوان و حتی خانم‌های یائسه نیز می‌توانند کیست‌های تخمدانی را تجربه کنند. کیست‌های تخمدانی انواع مختلفی دارند و طبیعی است که هر نوع کیست تخمدان علت منحصر به فرد و منشا خاصی داشته باشد. در این مطلب می‌خواهیم در مورد کیست‌های تخمدانی صحبت کنیم.

سوالی که مطرح می‌شود آن است که کیست تخمدان از چی به وجود میاد. برای اینکه بهتر بتوانیم کیست‌ها و انواع آنها و همچنین علائم‌شان را درک کنیم بهتر است که مقداری در مورد عملکرد طبیعی تخمدان‌های یک زن سالم بدانیم.

عملکرد طبیعی و فیزیولوژیک تخمدان یک زن سالم چگونه می‌باشد؟

مطالعه نحوه عملکرد یک تخمدان سالم به شما این امکان را می‌دهد که درک درست تری از کیست‌ تخمدان داشته باشید. سطح تخمدان از لایه سلولی خاصی پوشیده می‌شود این لایه، لایه بیرونی تخمدان محسوب می‌شود. این لایه موسوم به لایه زایا است؛ یعنی این لایه خارجی هر ماه تحت تاثیر هورمون‌هایی که از هیپوفیز مغز آزاد شده و با جریان خون به تخمدان می‌رسند و تحریک می‌شود.

فولیکول‌ها

قسمت‌هایی از این لایه زایای سطح تخمدان رشد می‌کند که اصطلاحاً به این‌ها فولیکول میگوییم. اگر بخواهیم فولیکول‌ها را توصیف دقیق بکنیم باید بگوییم که فولیکول در سونوگرافی دیده می‌شود که اصطلاحاً مردم عادی آن را کیست ریز تخمدان می‌نامند و در واقع یک فضای خالی سیاه رنگی است که پزشک در سونوگرافی در تخمدان مشاهده می‌کند. با وجود اینکه مردم این فولیکول‌ها را کیست می‌نامند ولی واقعیت این است که اینها کیست واقعی تخمدان نیستند. فولیکول این قدرت را دارد که هر ماه تبدیل به یک تخمک بالغ شود و در میانه سیکل ازاد شود. اگر تخمک ازاد شده با اسپرم لقاح پیدا کند بارداری رخ می‌دهد.

سیکل قاعدگی طبیعی

در مواردی خود این فولیکول‌ها می‌توانند تغییراتی بکنند و به کیست تخمدان مبدل شوند که در ادامه پیرامون آنها توضیح می‌دهیم. ابتدا ببینیم که در یک سیکل قاعدگی طبیعی چه اتفاقاتی می‌افتد. به واسطه هورمون‌هایی که از هیپوفیز آزاد شده و از طریق جریان خون به تخمدان رسیده‌اند، حدود ۵ عدد فولیکول در سطح تخمدان با شرایطی که در بالا گفتیم رشد می‌کند، زمانی که قاعدگی آغاز می‌شود رشد فولیکول‌های ریز در سطح تخمدان آغاز شده است. پس از اندکی رشد یکی از این فولیکول‌ها بر دیگر فولیکول‌های در حال رشد پیشی می‌گیرد و با تغییراتی که ایجاد می‌کند باعث می‌شود فولیکول‌های دیگر از بین بروند و فقط خودش رشد می کند پس باید بگوییم اکثر زنان ماهانه یک تخمک آزاد شده و بالغ دارند.

فولیکول حاوی تخمک عموماً در روز چهاردهم یا حوالی روز چهاردهم قاعدگی وقتی فقط به یک اندازه خاصی می‌رسد پاره شده و ‌تخمکش آزاد می‌شود، اگر با اسپرم لقاح صورت گیرد و بقایای فولیکول یا همان جسم زرد منجر به بارداری می‌شود و اگر لقاح انجام نشود، تخمک آزاد شده در صورت عدم لقاح تغییراتی می‌کند و به جسم سفید تبدیل می‌شود که خود به خود و بعد از مدتی از بین خواهد رفت. این تغییرات باعث افت هورمون‌های سطح تخمدان می‌شود و نهایتا دیواره داخلی رحم یا اندومتر رحم به واسطه این افت هورمونال ریزش می‌کند و مجددا سیکل قاعدگی آغاز می‌شود.

انواع کیست تخمدان شامل چه مواردی است؟

در پاسخ به این پرسش که کیست تخمدان از چی به وجود میاد، باید با انواع کیست آشنا شویم:

 کیست ساده تخمدان

این کیست تخمدان در واقع کیست‌های ساده فولیکولی هستند. به این کیست‌ها، اصطلاحاً کیست فولیکولی تخمدان یا کیست‌های فولیکولار تخمدان هم اطلاق می‌شود. کیست فولیکولار در فرد ایجاد علائم نمی‌کند و بسیار اتفاق می‌افتد که فرد مبتلا به هیچ عنوان متوجه وجود کیست ساده تخمدان نشده و معمولاً بعد از دو ماه کیست فولیکولار یا کیست ساده تخمدان از بین خواهد رفت. کیست‌های ساده یا فولیکولار ساختار‌های کیسه مانندی در سونوگرافی هستند که شواهد بدخیمی در آنها وجود ندارد. گاهی پیش می‌آید. سونوگرافی توسط پزشک برای بررسی مشکلات دیگری درخواست شده باشد و به طور اتفاقی پزشک متوجه وجود یک کیست در ابعاد حدوداً ۴ سانتیمتر در تخمدان‌های شما ‌شود. عموما بعد از گذشت یک الی دو سیکل قاعدگی این کیست‌های ساده محل خودشان را ترمیم می‌کنند و بهبودی خود به خود در آنها رخ می‌دهد، به همین دلیل است که خیلی از مراجعین می‌گویند که اصلاً از وجود کیست تخمدان اطلاعی نداشته‌اند. وظیفه اصلی کیست‌های ساده در واقع ساخت و ساز و ترمیم قسمتی است که در آن ایجاد شده‌اند. حال سوالی که مطرح می‌شود آن است که این کیست‌ها اگر علامت‌دار بشوند، چه تظاهرات بالینی را ایجاد می‌کنند؟

 کیست درمویید تخمدان

نام دیگر کیست درموئید کیست مویی می‌باشد؛ منشا کیست‌های مویی در تخمدان با کیست‌هایی که در بالا توضیح دادیم متفاوت خواهد بود. کیست‌های مویی منشاء جنینی دارند یعنی وقتی که جنین دختر در شکم مادرش ایجاد می‌شود و اعضای بدنش در حال شکل گیری است به اشتباه چند سلولی که در واقع مخصوص پوست بوده داخل تخمدان جا می‌ماند، یعنی سلول‌های پوست، مو و سلول غضروف اشتباهی داخل تخمدان باقی می‌ماند.

این سلول‌های باقی مانده می‌تواند فقط چند عدد سلول باشند و وقتی که نوزاد دختر بزرگ می‌شود، این سلول‌ها هم رشد پیدا می‌کنند. سلول موی باقی مانده در تخمدان در صورت رشد چربی ترشح خواهند کرد. این مجموعه به صورت کیست‌هایی در داخل تخمدان باقی می‌ماند که حاوی چربی، مو، غضروف و حتی دندان هستند و اصطلاحاً کیست تخمدان درموئید نامیده می‌شوند که درمانش با خارج ساختن از طریق جراحی است.

کیست شکلاتی یا اندومتریوما

اگر بافت مخصوص به دیواره پوشاننده داخل رحم که آندومتر نام دارد در جای خارج از رحم دیده بشود اصطلاح اندومتریوز برای آن به کار برده می‌شود. اگر بافت در روی تخمدان و داخل تخمدان ایجاد شده باشد اصطلاحاً آنرا اندومتریوم تخمدان یا کیست‌های اندومتریوما می‌نامیم. کیست اندومتریوما از آنجا که دیوارهای شبیه به غشای داخلی رحم دارند، در هر سیکل قاعدگی تحت تاثیر هورمون‌ها قرار گرفته و مانند رحم در ابتدای قاعدگی که ریزش پیدا می‌کند، میریزد. ریزش آنها باعث ایجاد یک مایع غلیظ شبیه و همرنگ شکلات ذوب شده می‌شود که این ظاهر باعث شده به آنها اسم کیست‌های شکلاتی تخمدان داده بشود.

علت دقیق ایجاد اندومتریوز و همچنین کیست‌ تخمدان شکلاتی شناخته نشده و احتمال دارد که تعامل ژنتیک مساعد با عوامل محیطی مستعدکننده مثلاً سموم محیطی مواد موجود در ظروف یکبار یا موجود در هوای آلوده باشد. و زمینه را برای ایجاد بیماری اندومتریوز بخصوص در زنان با زمینه ژنتیکی مستعد هموار کند. آنچه در مورد اندومتریوم تخمدان یا کیست‌های شکلاتی مهم است که بدانید این است که در یک قاعدگی طبیعی ریزش دیواره داخلی رحم به صورت خونریزی ماهانه از طریق واژن دفع می‌شود، ولی زمانی که بافت‌های خارج رحمی آندومتر دچار خونریزی می‌شوند، خون دفع شده راهی به بیرون ندارد لذا در کف لگن جمع می‌شود.

خون جذب شده روی سلول‌های کف لگن و آهنی که داخل این خون است خاصیت سمی برای سلول‌های اطراف‌شان دارند؛ یعنی بافت سالم تخمدان اطراف این کیست به واسطه این مواد سمی از بین می‌رود و چسبندگی رحم به لگن، تخمدان به رحم و چسبندگی تخمدان به کف لگن رخ می‌دهد. تمام این تغییرات از جمله آسیب‌دیدگی بافت طبیعی اطراف کیست تخمدان می‌تواند با کاهش ذخیره تخمدان و کاهش قدرت باروری زنان مبتلا همراه باشد. تعدادی از این زنان ممکن است به استفاده از روش‌های کمک باروری مانند ای وی اف نیاز پیدا کنند و تعدادی از آنها نیز به طور طبیعی می‌توانند باردار بشوند.

کیست‌های تخمدانی با ریسک بدخیمی

کیست‌هایی که ویژگی‌های بدخیمی دارند، می‌توانند نمای مشخصی‌ در سونوگرافی داشته باشند. این کیست‌ها باید به محض تشخیص درمان بشوند ولی مشکلی که متاسفانه در بدخیمی‌های تخمدانی وجود دارد این است که متاسفانه دیر علائم خود را بروز می‌دهند و خیلی از بیماران در مراحل پیشرفته که دیگر درمان چندان مطمئن و موثر نخواهد بود به پزشک مراجعه می‌کنند.

بسیاری از بیماران بابت بدخیمی‌های تخمدان با علائم ادراری و گوارشی ممکن است به اشتباه به پزشک متخصص اورولوژی و یا متخصصان گوارش و داخلی مراجعه بکنند. معده درد ها و حتی آب آوردن شکم می‌توانند دلالت بر مشکلات تخمدانی داشته باشد. متاستازهای سرطان (کنسر) تخمدان قابل پیشگیری نیست و تشخیص هم متاسفانه با سرعت قابل انجام نیست و به همین دلیل است که بیمارانی که به کنسرهای تخمدان دچار می‌شود، عموما پیش‌آگهی مطلوبی ندارند و به داروها، درمان‌ها و حتی جراحی‌ها بسیار بد پاسخ می‌دهند.

چه عللی منجر به بروز کیست تخمدان می‌شود؟

در تخمدان‌ها شرایطی ممکن است ایجاد شود که منجر به تشکیل کیست تخمدان گردد، مثلاً زمانی که فولیکول شروع به رشد می‌کند و تعدادی از فولیکول‌ها هم زمان رشد را آغاز می‌کنند، هم زمان ممکن است به دلایل مهار و کنترل رشد از بین بروند و بدین ترتیب فرد دچار بیماری تخمدان پلی کیستیک بشود، یعنی تخمدانی که در آن همزمان چندین فولیکول در حال رشد مشاهده می‌شود. زنانی که به تنبلی تخمدان و یا سندرم تخمدان پلی کیستیک مبتلا می‌شوند و در سونوگرافی تخمدان درگیر به کیست آنها ظاهری شبیه به یک گردنبند متشکل از فولیکول‌های در حال رشد ریز مانند مروارید روی هم انباشته شده است، بر این باورند که کیست تخمدان باعث نازایی می‌شود.

فولیکول‌های ریز و انباشته که حالت شبیه گردنبند در تخمدان درگیر به کیست ایجاد کرده‌اند نمای تنبلی تخمدان در سونوگرافی را ایجاد می‌کند، حال اگر در زنان سالم تخمک آزاد شده باشد، جا و‌ مکان تخمک آزاد شده با خون پر می‌شود. اگر بارداری صورت بگیرد با یک ماده زرد رنگ این جای خالی پر خواهد شد که اصطلاحاً به مجموعه آن جسم زرد گفته می‌شود.

از مراحل فوق که توضیح دادیم اگر در آن تغییرات و مشکلات ایجاد بشود هر مرحله پتانسیل تبدیل شدن به کیست‌ تخمدان را دارند مثلاً در آن ناحیه ای که گفتیم که بعد از آزاد شدن تخمک خون محل خالی تخمک رها شده را می‌گیرد اگر تجمع خون جذب نشود و بر میزان آن افزوده شود می‌تواند کیست تخمدان ایجاد کند. به علاوه ممکن است به جای اینکه جسم زرد ایجاد شده جذب شود و به جسم سفید تبدیل شده و از بین برود، فضای خالی از خود به جا بگذارد می‌تواند تغییراتی ایجاد شود که همین پروسه نهایتاً به تشکیل شدن کیست‌های تخمدانی بیانجامد.

علائم بالینی کیست‌ تخمدان چیست؟

تغییرات در زمان شروع سیکل قاعدگی خواهد بود مثلاً فردی که دچار کیست ساده فولیکولار در تخمدان است دوره قاعدگی‌اش عقب می‌افتد، ممکن است الگوی پریود شدن فرد تغییر بکند، لکه بینی داشته باشد و در مواردی که کیست تخمدان بزرگ شده باشند دچار درد و ناراحتی بشود. این کیست‌ها برای فرد ایجاد مشکلی نخواهد کرد و نیاز نیست که برای آنها از قرص‌های پیشگیری از بارداری استفاده بشود و در نهایت هم بعد از گذشت دو الی سه دوره سیکل قاعدگی محل خود را ترمیم می‌کند و خود به خود جذب می‌شوند و محل قرارگیری شان را نیز در تخمدان به طور کامل ترمیم می‌کنند.

گاهی پیش می‌آید که تعدادی از کیست‌هایی که در تخمدان هستند که به دلایل دیگر ایجاد شده‌اند و ماهیت دیگری دارند باعث تغییرات در روند رشد و تکامل سلول‌های لایه زایشگر تخمدان شوند، این تغییرات غیرعادی با ایجاد کیست‌های تخمدانی همراه است. این نوع کیست تخمدان می‌توانند بزرگ باشند، علامت‌دار باشند و گاهی کیست تخمدان باعث نازایی می‌شود و درمان کیست‌ها معمولاً به دو روش مصرف قرص‌های جلوگیری تجویز شده توسط پزشک و پیگیری پاسخ به درمان و جراحی اعمال می‌شود.

منظور از سندرم تخمدان پلی کیستیک یا تنبلی تخمدان چیست؟

یکی از اصطلاحات رایج در بین مردم تنبلی تخمدان است شاید بتوان گفت که معادل پزشک تنبلی تخمدان، سندرم تخمدان پلی کیستیک است که چگونه تخمک را هر ماه در سیکل قاعدگی رشد را آغاز می‌کنند. در نیمه ماه تخمک آزاد شده رها می‌شود و بقایای به جا مانده از آن خود به خود جذب می‌شود. باید از فولیکول‌هایی که در ابتدای سیکل شروع به رشد کرده‌اند و فقط یکی به رشد خود ادامه داده و بالغ و آزاد بشود و مابقی از بین بروند.

در برخی از افراد که زمینه ژنتیکی و وراثتی دارند و یا افراد مقاوم به انسولین، فولیکول‌ها به جای اینکه از بین بروند و یکی از آنها تخمک آزاد کند با هم رشدشان را آغاز می‌کنند و همگی در یک مرحله از رشد متوقف می‌شوند، بدون اینکه تخمک بالغی آزاد شود دوباره ماه بعد این سیکل تکرار می‌شود. این روایت تکراری موجب می‌شود که سطح تخمدان که سطح زایشگر تخمدان است در سونوگرافی با یک زنجیر شامل کیست‌های ریز کوچک احاطه شود که ظاهری شبیه به گردنبند مروارید حول تخمدان را در سونوگرافی ایجاد می‌کند.

علائم افراد مبتلا به تخمدان پلی کیستیک جیست و علل بروز آن کدام است؟

فردی که به سندرم تخمدان پلی کیستیک مبتلا است دارای علائمی همچون موی زائد، موی چرب و آکنه‌های صورت و بدن خواهد بود. همانطور که می‌دانید تخمک خوب و بالغ در وسط سیکل آزاد می‌شود. فرد مبتلا به سندرم پلی کیستیک به طور معمول ناباروری دارد یا با وجود اینکه بارها به بارداری اقدام کرده ولی بارور شدن برای وی با تأخیر رخ می‌دهد، به همین دلیل می‌توان گفت کیست تخمدان باعث نازایی می‌شود.

این افراد غالباً علائمی از جمله اضافه وزن بالا، چربی‌ خون و افزایش سایز دور شکم را نیز گزارش می‌کنند. ممکن است دیابت و انواع خود ایمنی از کم کاری تیروئید نیز در این افراد مشاهده شود. علت بروز مجموعه این علائم به دلیل فولیکول‌های کوچکی است که به اصطلاح اول مانند کیست‌های ریز کوچک روی قشر تخمدان ایجاد شده‌اند. هر کدام از این کیست‌ها در حال آزادسازی هورمون‌ها هستند. این هورمون‌ها که در خون فرد آزاد می‌شود اغلب هورمون مردانه یا اندروژن است و باعث ایجاد علائمی از قبیل موی زائد و موی چرب و جوش صورت خواهد بود.

درمان کیست‌ تخمدان چگونه انجام می‌شود

اکنون که با می‌دانیم کیست تخمدان از چی به وجود میاد و عملکرد طبیعی تخمدان و انواع شایع کیست تخمدان آشنا شده‌اید، بد نیست بدانید که درمان کیست به نوع کیست و ویژگی‌های فرد مبتلا به کیست بستگی دارد و نمی‌توان برای همه انواع کیست درمان مشابه و مشترکی را ارائه کرد. کیست‌های ساده فولیکولار همانطور که گفتیم اگر درمان نشوند، هیچ ضرری را متوجه فرد نمی‌کنند و خود به خود بعد از نهایت دو یا سه سیکل از بین می‌رود و جای خودش را نیز ترمیم می‌کند.

وقتی کیست بزرگتر از حد معمول باشد معمولاً پزشک مصرف قرص پیشگیری از بارداری و برخی قرص‌های هورمونال را برای مدت محدود سه یا چهار ماه تجویز می‌کند. پس از مدتی پزشک معالج بیمار را پیگیری می‌کند و بدین ترتیب و با پیگیری با سونوگرافی متوجه می‌شود که کیست‌ خود به خود جذب شده اند. درمان بعضی از انواع کیست‌ها باید صرفاً به صورت جراحی باشد. مواردی که به پزشک به سراغ جراحی کیست تخمدان یا سیستکتومی تخمدان می‌رود شامل زیر خواهد بود:

• زمانی که درمان دارویی با تجویز پزشک برای فرد مبتلا تجویز شده و پاسخ درمانی مناسب نبوده یا ممکن است این جراحی برای کیست مشکوک به سرطان صورت گیرد. امروز سیستکتومی تخمدان توسط جراحان لاپاراسکوپیک انجام می‌شود.
• کیس های وجود دارند که جراح برای آنها انجام جراحی لاپاراسکوپی را مناسب نمی‌دانند، این افراد باید به صورت جراحی باز لاپاراتومی جراحی بشوند ولی در حالت کلی لاپاراسکوپی درمانی منطقی و مناسب‌تری برای اکثر افراد به شمار می‌آید.

در جراحی لاپاراسکوپی کیست‌ تخمدان، غشاهای این کیست باید کاملاً از سطح تخمدان مبتلا جدا شده باشد. باید بدانیم که در صورت باقی ماندن هر تکه از این کیست‌ها، می‌تواند پس از مدتی زمینه ساز عود مجدد کیست شود. درمان کامل کیست تخمدان الزامی است و تخمدان بایست کاملا از کیست و غشای آن پاکسازی بشود. سپس نمونه‌های به دست آمده و کیست خارج شده و غشای آن برای بررسی خوش خیم بودن به آزمایشگاه ارسال بشود تا بدین ترتیب یقین حاصل بشود که مشکلی وجود نداشته است.

چه نوع کیست‌ تخمدان و در چه سنی نیاز به جراحی دارد؟

پاسخ به این سوال قطعی نیست و فقط بسته به شرایط بیمار، سن بیمار و نوع کیست و صلاحدید پزشک متخصص زنان و زایمان خواهد بود. همانطور که پیشتر اشاره شد امروزه جراحی لاپاراسکوپی کیست تخمدان ارجح می‌باشد. معمولاً جراحی به دلیل ظرافت بالایی که دارد نیازمند آموزش کافی جراح در زمینه لاپاراسکوپی است. اگر جراح آموزش‌دیده و ماهر نباشد لاپاراسکوپی غیر اصولی می‌تواند آسیب‌های بسیار خطیری به تخمدان وارد بکند.

و کلام آخر

سوالی که ذهن اکثر زنان را درگیر می‌سازد آن است که کیست تخمدان از چی به وجود میاد. کیست تخمدان امروز از علل شایع بروز مشکلات زنان است و بسته به نوع کیست حتی می‌تواند بر باروری زنان تاثیر منفی بگذارد و با علائمی چون بی نظمی قاعدگی، درد لگن و ران، درد حین برقراری روابط زناشویی، تکرر ادرار، درد حین دفع ادرار، پری شکم و غیره همراه باشد. خوشبختانه در کلینیک تخصصی ما تیمی از متخصصین بسیار باتجربه در این زمینه فعال هستند که می‌توانند شما را به طور کامل ارزیابی کرده و از هر جهتی تحت نظر داشته باشند تا علت اصلی تشخیص داده شده و در صورت نیاز درمان شود.